روانشناسی رشد چیست؟
روانشناسی رشد «Developmental Psychology» یکی از انواع روانشناسی است که با رویکردی علمی به بررسی تغییرها و ثبات ویژگی‌های انسان در فرایند رشد می‌پردازد. روانشناس‌های رشد در این شاخه بررسی می‌کند چطور بدن، هیجانات، افکار و رفتار یک شخص در طول زندگی‌اش تغییر می‌کند.
بیشترین تمرکز روانشناسی رشد بر دوره تولد تا نوجوانی است چرا که تغییرات در این دوره مشهودتر و سریع‌تر هستند. با این حال، روانشناسی رشد از عوامل موثر بر رشد جنین در زمان پیش از بارداری تا هنگام مرگ را مطالعه می‌کند. این مطالعه چند جانبه است و هر مرحله رشدی از دیدگاه‌های زیستی، اجتماعی، هیجانی و شناختی بررسی می‌شود.
درک چگونگی رشد به‌هنجار، متخصصان این رشته متوجه می‌شوند که چطور انحراف از مسیر آن، به رشد نابه‌هنجار و مشکلات رشدی ختم می‌شود. درنتیجه می‌توانند کمک کنند تا جلوی آن گرفته شود یا حداقل آسیب وارد شود.

حوزه های مدنظر روانشناسی رشد
وقتی از رشد و تحول و تغییرات انسان در دوره‌های مختلف زندگی حرف می‌زنیم، رشد و تغییر و دگرگونی در حوزه‌های زیر را مد نظر داریم:
    جنبه های شناختی (Cognitive)
    جنبه های انگیزشی (Motivational)
    جنبه های روانی – فیزیولوژیک (Psycho-physiologic)
    کارکردها و رفتارهای اجتماعی (Social Functions)
به طور مثال راه رفتن یک نقطه عطف فیزیکی به شمار می رود که اغلب کودکان در سن 9 الی 15 ماهگی آن را به دست می آورند.
زمانی که کودک در 16 الی 18 ماهگی توانایی راه رفتن را کسب نکرده باشد، ممکن است والدین با مشورت یک پزشک خانواده نسبت به احتمال وجود مشکل رشدی اقدام نمایند.
در حالی که همه کودکان با سرعت های مختلفی فرایند رشد را تکمیل می کنند
زمانی که یک کودک در سن خاص نتواند به نقاط عطف خاصی دست پیدا کند، ممکن است دلیلی برای نگرانی وجود داشته باشد.
والدین با اگاهی از نقاط عطف می توانند به دنبال کمک باشند و متخصصان مراقبت های بهداشتی قادر هستند مداخلاتی را ارائه دهند تا بر تاخیر های رشد غلبه نمایند.

اهداف روانشناسی رشد
گفته می‌شود که روانشناسی رشد، سه هدف اصلی را تعقیب می‌کند:
    توصیف فرایند رشد و تغییر انسان‌ها در طول زمان
    تشریح علمی فرایند تغییر انسان‌ها در طول زمان
    بهینه سازی فرایند رشد انسان‌ها در طول زمان
روانشناسی رشد، هم جنبه‌های ژنتیکی و ارثی و هم جنبه‌های محیطی را در تغییر و تحولات انسان‌ها در نظر می‌گیرد و می‌کوشد که از سهم هیچ‌ یک از آن دو غافل نشود.

کاربرد روانشناسی رشد چیست ؟
روانشناس رشدی با فرهنگ‌سازی، مشاوره و ترویج آگاهی می‌تواند کمک کند تا عوامل آسیب‌رسان در جامعه و خانواده‌ها کمتر شود، برای مثال می‌تواند به مادران باردار اطلاع دهد که چه چیزهایی ممکن است برای رشد جنین خطرناک باشد و چگونه این خطر را به حداقل برسانند یا در زمان طلاق، چه رفتارهایی اشتباه است و چه رفتارهایی کمک می‌کند تا کمترین ضربه به کودک وارد شود.
کودکان و نوجوانان در خطر ابتلا به بیماری‌های ژنتیکی یا اختلال‌های روانشناختی هستند. در این سنین، نقش روانشناس رشد در مدرسه‌ها و دیگر مراکز پرورش کودکان بسیار پررنگ است زیرا نسبت به ناهنجاری‌ها آگاه است و می‌تواند تشخیص دهد رفتارهای کودکان و نوجوانان تا چه میزان به علت اختلال یا بیماری است. درصورتی که کودک یا نوجوان دچار اختلال باشد، روانشناس رشدی می‌تواند به درمان آن کمک کند.
یکی از راه‌های درمان به‌ویژه در مورد کودکان پیش‌دبستانی که از گفت‌وگوهای طولانی استقبال نمی‌کنند، استفاده از هنردرمانی یا بازی‌درمانی است. در هنردرمانی، درمانگر به کمک نقاشی کردن و تفسیر نقاشی، نقش‌آفرینی، نمایش، قصه‌گویی و... به کشف و درمان احساسات کودکان کمک می‌کند. البته هنردرمانی در مورد بزرگسالان نیز کاربرد دارد. در بازی‌درمانی درمانگر در خلال بازی‌های مختلف، متوجه مشکل شده و سعی می‌کند آن را از طریق فرایند بازی حل کند.
از دیگر وظایف روانشناس رشدی، این است که به نگرانی‌های والدین در مورد تاخیرهای رشدی فرزندشان پاسخ دهد. اگر کودکی دیرتر از دیگران راه بیفتد، واکنش نشان بدهد یا حرف بزند، قطعا والدین به روانشناس رشد (کودک و نوجوان) مراجعه می‌کنند تا بدانند این تاخیر طبیعی است یا مشکلی در جریان است.
برخی از آسیب‌ها مثل آسیب بینایی، شنوایی، فلج مغزی، ناتوانی‌‌های حرکتی و ذهنی، سندروم داون، اختلال طیف اوتیسم و... سبب می‌شود تا کودکان به عنوان کودکان با نیازهای ويژه طبقه‌بندی شوند. این کودکان نیاز به دانش، امکانات و مراقب‌هایی خاص دارند تا بتوانند ظرفیت رشدی خود را تا بالاترین حد ممکن طی کنند. روانشناسی کودکان با نیازهای ویژه شاخه‌ای در تعامل نزدیک با روانشناسی رشد به شمار می‌رود و روانشناس رشدی در این زمینه نیز می‌تواند فعال باشد.
همچنین، روانشناس رشدی در طی جوانی و میانسالی نیز می‌تواند به رفع بحران‌های سنی افراد کمک کند. در طی میانسالی و به خصوص کهنسالی، روانشناس رشد سعی می‌کند آسیب‌های ناشی از بالا رفتن سن را به کمک ترویج سبک زندگی سالم به حداقل برساند، افرادی که از زندگی کناره‌گیری کرده‌اند را به زندگی شاد و فعال بازگرداند و نگذارد این دوران در انفعال و رکود طی شود.

نظریه های روانشناسی رشد
اغلب روانشناس های رشد در راستای تفکر درباره جنبه های مختلف رشد انسان از نظریه های متعدد بهره می گیرند.
به طور مثال روانشناسی که رشد فکری کودک را مورد ارزیابی قرار می دهد، ممکن است نظریه رشد شناختی پیاژه را در نظر بگیرد. در این نظریه مراحل کلیدی را که کودکان در طول یادگیری طی می کنند، عنوان شده است.
همچنین ممکن است یک روانشناس کودک خواستار در نظر گرفتن چگونگی تاثیر روابط کودک با مراقبین بر رفتار های او گردد. بنابراین از نظریه دلبستگی بالبی بهره بگیرد.
روانشناسان علاقه دارند تا نحوه چگونگی تاثیر گذاری روابط اجتماعی بر رشد کودکان و بزرگسالان را درک کنند.
نظریه رشد روانی اجتماعی اریکسون و نظریه رشد اجتماعی- فرهنگی ویگوتسکی دو چهار چوب نظریه محبوبی به شمار می روند که به تاثیرات اجتماعی بر روند رشد می پردازند.
جالب است بدانید که رویکرد های مختلف رشد اعم از تاثیرات ذهنی و اجتماعی بر نحوه رشد و پیشرفت کودکان تاکید دارند.
علاوه بر این، روانشناس های تاثیر گذار در روانشناسی رشد شامل زیگموند فروید، ژان پیاژه، لو ویگوتسکی، باربارا روگوف؛ آنا فروید و اریک اریکسون می باشند.

مراحل رشد انسان
روان‌شناسان رشد اغلب رشد را بر اساس مراحل مختلف زندگی تحلیل می‌کنند. هر یک از این دوره‌های تکامل نشان دهنده زمانی است که معمولاً نقاط عطف مذکور به دست می‌آید. روان‌شناسان رشد به افرادی که ممکن است در مراحل رشد با مشکلاتی مواجه شوند، کمک می‌کنند تا به مسیر خود بازگردند.
قبل از تولد
دوره قبل از تولد نیز مورد توجه روان‌شناسان رشد است. روانشناسان ممکن است به چگونگی ظهور رفلکس‌های اولیه قبل از تولد، نحوه واکنش جنین به محرک‌های درون رحم و احساساتی که جنین‌ قبل از تولد می‌تواند تشخیص دهد، توجه کنند.
همچنین ممکن است مشکلاتی مانند سندرم داون، مصرف مواد مخدر توسط مادر و بیماری‌های ارثی که ممکن است در آینده بر روند رشد تأثیر بگذارند مورد بررسی قرار گیرد.
اوایل کودکی
دوره نوزادی تا اوایل کودکی زمان رشد و تغییرات قابل توجه است. مواردی مانند رشد فیزیکی، شناختی و عاطفی که در این دوره حساس رخ می‌دهد، پایش می‌شوند.
علاوه بر ارائه مداخلات برای رفع مشکلات بالقوه رشد در این مرحله، روان‌شناسان همچنین روی کمک به کودکان برای دستیابی به پتانسیل کامل خود متمرکز هستند.
دوران کودکی میانی
این دوره رشد با بلوغ جسمانی و افزایش اهمیت تأثیرات اجتماعی مشخص می‌شود زیرا کودکان وارد مدرسه می‌شوند. بچه‌ها با ایجاد دوستی، نشان دادن شایستگی از طریق تکالیف مدرسه و ایجاد حس منحصربه‌فرد بودن، وجود و تاثیرگذاری خود در جهان هستی را درک می‌کنند.
بلوغ
سال‌های نوجوانی اغلب موضوع قابل توجهی است زیرا کودکان آشفتگی روانی و دوران گذار را اغلب همزمان با این دوره رشد تجربه می‌کنند. روانشناسانی مانند اریک اریکسون علاقه‌مند بودند که ببینند چگونه این دوره منجر به شکل گیری هویت می‌شود.
در این سن، بچه‌ها معمولاً این سؤال را بررسی می‌کنند که چه کسی هستند و چه کسی می‌خواهند باشند. روانشناسان رشدی می‌توانند به حمایت از نوجوانان در مواجهه با برخی از مسائل چالش برانگیز منحصر به دوره نوجوانی از جمله بلوغ، آشفتگی عاطفی و فشار اجتماعی بپردازند.
بلوغ زودرس
این دوره از زندگی اغلب با ایجاد و حفظ روابط مشخص می‌شود. نقاط عطف مهم در اوایل بزرگسالی ممکن است شامل ایجاد پیوندها، صمیمیت، دوستی‌های نزدیک و تشکیل خانواده باشد.
کسانی که می‌توانند چنین روابطی را ایجاد و حفظ کنند، تمایل به تجربه ارتباط و حمایت اجتماعی دارند؛ در حالی که کسانی که با چنین روابطی دست و پنجه نرم می‌کنند ممکن است احساس بیگانگی و تنهایی را نیز تجربه کنند.
افرادی که با چنین مسائلی روبرو هستند ممکن است برای ایجاد روابط سالم‌تر و مبارزه با مشکلات عاطفی از یک روانشناس رشد کمک بگیرند.
بزرگسالی میانه
این مرحله از زندگی بر توسعه حس هدف و کمک به جامعه متمرکز است. کسانی که هدف خاصی را دنبال می‌کنند دوست دارند اثری در نسل بعدی به جا  بگذارند. فعالیت‌هایی مانند اشتغال، عضویت در گروه و مشارکت در جامعه چیزهایی هستند که می‌توانند به این احساس مولد کمک کنند.
بزرگسالان مسن تر
سال‌های سالمندی اغلب به‌عنوان دوره‌ای از سلامت ضعیف تلقی می‌شوند؛ با این حال بسیاری از افراد مسن می‌توانند تا دهه ۸۰ و ۹۰ سالگی خود فعال بمانند. افزایش نگرانی‌های مربوط به سلامتی و افت ذهنی مرتبط با زوال عقل در این دوره بسیار بارز است.

چه زمانی باید به یک روانشناس رشد مراجعه کنیم؟
برای بیشتر افراد مراحل رشد از یک الگوی ثابت و قابل پیش‌بینی پیروی می‌کنند؛ با این حال ممکن است برای برخی افراد، رشد طبیعی کاملا از مسیر خود خارج شود.
اغلب والدین بر روی نقاط عطف رشدی تمرکز دارند؛ یعنی انتظار دارند که در بازه‌ی خاصی از سن فرزندشان، شاهد تغییرات اساسی در جهت رشد آن‌ها باشند. مثلا یکی از نقاط عطف رشد فیزیکی راه رفتن صحیح کودک در بازه‌ی 9 تا 15 ماهگی است.
در صورتی که کودک بعد از این سن هنوز هم نتواند راه برود یا تمایلی برای آن از خود نشان ندهد، ریشه این مشکل توسط متخصصان بررسی خواهد شد.
به همین ترتیب، در صورتی که افراد نتوانند در سن خاصی به این نقاط عطفِ فیزیکی، شناختی، اجتماعی-عاطفی و ارتباطی دست پیدا کنند، لازم  است که شرایط توسط یک روان‌شناس رشد بررسی شود.
این نقاط عطف محدود به کودکان نیست. ممکن است روانشناس رشد یک فرد مسن را از نظر تغییرات ناخوشایند و خارج از روند طبیعیِ تکامل، مثل اختلالات ذهنی بررسی نماید.
روانشناسان رشد می‌توانند از افراد در تمام مراحل زندگی که ممکن است با مسائل رشد یا مشکلات مربوط به افزایش سن مواجه باشند، حمایت کنند.

_________________________________________________________

مقالات دیگر