درباره شرطی سازی عامل
شرطی سازی عامل چیست؟
شرطی‌سازی عاملی که به آن شرطی‌سازی کنشگر یا ابزاری هم گفته می‌شود یک روش یادگیری است که از طریق پاداش و تنبیه در ازای یک رفتار واقع می‌شود. از طریق شرطی‌سازی عامل یک فرد ارتباطی را بین یک رفتار خاص و یک نتیجه برقرار می‌سازد درواقع ارتباطی بین یک رفتار و نتیجه آن رفتار ایجاد می‌شود.
به‌عنوان‌مثال؛ هنگامی‌که موش آزمایشگاهی یک دکمه آبی را فشار می‌دهد؛ او یک گلوله غذا به‌عنوان پاداش دریافت می‌کند؛ اما هنگامی‌که دکمه قرمز را فشار می‌دهد یک شوک الکتریکی خفیف دریافت می‌کند درنتیجه او یاد می‌گیرد که در صورت فشردن دکمه آبی پاداش دریافت می‌کند (غذا) و از فشردن دکمه قرمز (شوک خفیف) خودداری می‌کند.
به شرطی سازی کنشگر یا عامل، شرطی سازی اسکینر هم گفته می‌شود.
انواع رفتار از نظر اسکینر
اسکینر بین دو نوع رفتار تمایز قائل شده است:
رفتارهای بازتابی (رفتارهای انعکاسی)؛ مواردی هستند که به‌صورت خودکار و انعکاسی رخ می‌دهند و نیازی نیست این رفتارها را شما یاد بگیرید این رفتارها به‌صورت خودکار و غیرارادی رخ می‌دهند؛ مانند کشیدن دست از اجاق‌گاز داغ یا تکان دادن پای هنگام ضربه پزشک بر روی زانوی شما.
رفتارهای کنشگر یا غیر بازتابی (عاملی)؛ از طرف دیر رفتارهای عملیاتی رفتارهایی هستند که تحت کنترل آگاهانه ما قرار دارند. برخی ممکن است خودبه‌خود و برخی دیگر به‌عمد رخ دهند اما پیامدهای این اقدامات است که سپس بر روی تکرار یا عدم وقوع آن‌ها در آینده نیز تأثیر می‌گذارد. اقدامات ما در مورد محیط و عواقب و پیامدهای ناشی از آن نیز بخشی مهمی از فرایند یادگیری را تشکیل می‌دهد.
درحالی‌که شرطی‌سازی کلاسیک می‌تواند پاسخگوی رفتارهای پاسخ‌دهندگان باشد اسکینر به این نتیجه رسید که یادگیری در پی شرطی‌سازی کلاسیک کمتر صورت می‌پذیرد و همچنین اظهار داشت که شرطی‌سازی عملیاتی از اهمیت بیشتری برخوردار است و تأثیر بیشتری بر یادگیری می‌گذارد.
اسکینر و شرطی سازی عامل
به اسکینر به عنوان پدر شرطی سازی عامل نگریسته می‌شود، اما کار او بر اساس قانون اثر ثرندایک (۱۸۹۸) استوار بود. اسکینر (۱۹۴۸) شرطی سازی عامل را با انجام آزمایشی که در طی آن حیواناتی را در جعبه اسکینر قرار داده بود و شبیه به جعبه پازل ثرندایک بود مورد مطالعه قرار داد.
با توجه به این اصل، رفتاری که به دنبال نتایجی دلپذیر هستند، احتمالا تکرار می‌شود و رفتاری که ناشی از ننایجی ناخوشایند باشد از احتمال کمتری برای تکرار شدن برخوردار است.
اسکینر یک اصطلاح جدید را به قانون اثر معرفی کرد – تقویت. رفتار تقویت شده تمایل به تکرار شدن دارد (به عبارت دیگر تحکیم شده)؛ رفتار تقویت نشده نیز تمایل دارد تا که از بین رفته یا خاموش شود (به عبارت دیگر تضعیف شده).
جعبه اسکینر
در آزمایش اسکینر، موش را در جعبه‌ای (جعبهٔ اسکینر) قرار می‌دهند. جعبه دارای اهرم‌های متفاوتی بود که موجب دریافت غذا یا آب؛ یا برعکس موجب شوک الکتریکی می‌شدند. حیوان در جعبه به اکتشاف دست می‌زد و گاهی اوقات تصادفاً میلهٔ تعبیه شده را فشار می‌داد. پاداش هر فرایندی است که احتمال بروز یک رفتار خاص را افزایش دهد؛ خواه با ارائهٔ یک محرک دلخواه (تقویت مثبت) یا حذف یک محرک آزاردهنده (تقویت منفی). با آزمون و خطا می توان به جانور یاد داد که در موقعیت خاص ، رفتار مشخصی انجام دهد یا اینکه آن را انجام ندهد.
اجزای شرطی‌سازی کنشگر (عاملی)
عامل‌های خنثی: پاسخ هایی از جانب محیط که نقشی در افزایش یا کاهش احتمال تکرار یک رفتار ندارند.
تقویت کننده‌ها: پاسخ‌هایی از جانب محیط که باعث افزایش احتمال تکرار رفتار می‌شوند. تقویت کننده‌ها می‌توانند مثبت یا منفی باشند.
تنبیهات: پاسخ‌هایی از جانب محیط که احتمال تکرار وقوع یک رفتار را کاهش می‌دهند. تنبیه رفتار را تضعیف می‌کند.
تقویت کننده ها در شرطی سازی عامل
تقویت‌کننده‌ها؛ پاسخ‌هایی از جانب محیط که باعث افزایش احتمال تکرار رفتار می‌شوند (به عبارتی تقویت هر رویدادی است که رفتاری را که به دنبال آن می‌آید تقویت یا افزایش می‌دهد)
دو نوع تقویت‌کننده وجود دارد:
تقویت‌کننده‌های مثبت
تقویت‌کننده‌های منفی
تقویت‌کننده مثبت؛ تقویت‌کننده‌ی رفتاری است که درنتیجه‌ی آن فردی پاداش دریافت می‌کند.
درواقع تقویت‌کننده‌های مثبت رویدادها یا نتایج مطلوبی هستند که پس از رفتار ارائه می‌شوند. در موقعیت‌هایی که تقویت مثبت را منعکس می‌کند یا افزایش چیزی مانند ستایش یا پاداش مستقیم نیز پاسخ یا رفتاری تقویت می‌شود. به‌عنوان‌مثال اگر در محل کار خود کار خوبی انجام دهید و مدیرتان به شما جایزه دهد شما ترغیب می‌شوید که کارتان و رفتاری که نتیجه خوبی در پی داشته را تکرار کنید.
تقویت‌کننده‌های منفی؛ حذف یک تقویت‌کننده‌ی ناخوشایند نیز می‌تواند رفتاری را تقویت کند این مورد با عنوان تقویت منفی شناخته می‌شود زیرا حذف یک محرک نامطلوب است که برای افراد یا حیوان، پاداش را در پی خواهد داشت تقویت منفی موجب تقویت رفتار می‌شود زیرا تجربه‌ای ناخوشایند را متوقف می‌کند و یا آن را از بین می‌برد.
درواقع تقویت‌کننده‌های منفی شامل حذف رفتار یا نتایج نامطلوب پس‌ازآن است. در این شرایط درواقع با حذف چیزی که ناخوشایند تلقی می‌شود، پاسخ نیز تقویت می‌شود. به‌عنوان‌مثال اگر کودک شما وسط فروشگاه مواد غذایی شروع به فریاد زدن کند اما هنگامی‌که برخورد یا رفتار شما باعث آرام شدن کودک شود درواقع بار دیگر که کودک شروع به فریاد زدن کرد رفتاری که باعث آرام شدن فریاد کودک انجام می‌دهید درواقع اقدام شما منجر به حذف وضعیت ناخوشایند (جیغ کودک) منفی نیز رفتار شما را تقویت می‌کند. در هر دو مورد تقویت نیز رفتار افزایش می‌یابد.
تنبیه (مجازات) در شرطی‌سازی عاملی
تنبیه ارائه یک رویداد یا نتیجه نامطلوب است که باعث کاهش رفتاری می‌شود که به دنبال آن می‌آید. درواقع این یک رویداد ناگوار است که درنتیجه رفتاری را در پی آن اتفاق می‌افتد را کاهش می‌دهد.
تنبیه در مقابل تقویت تعریف می‌شود زیرا به‌جای اینکه به دنبال افزایش دادن یک پاسخ باشد در پی کاهش یا حذف است. تنبیه دو نوع است:
تنبیه مثبت
تنبیه منفی
تنبیه مثبت؛ که بعضاً با استفاده از آن تنبیه و مجازات با اعمال خوانده می‌شود یک رویداد یا نتیجه نامطلوب را ارائه می‌دهد تا بتواند پاسخی را که در پی دارد تضعیف کند. تهمت زدن برای رفتار نامناسب نمونه‌ای از تنبیه یا مجازات با اعمال است.
تنبیه (مجازات) منفی؛ که به آن مجازات با حذف معروف است. تنبیه منفی شامل برداشتن محرک مطلوب بعد از وقوع رفتاری است. درواقع هنگامی روی می‌دهد که یک اتفاق یا نتیجه مطلوب پس از وقوع یک رفتار برداشته شود. بردن بازی ویدئویی کودک پیروی از رفتار نامناسب مثالی از مجازات یا تنبیه منفی است.
در هردو مورد تنبیه منفی و مثبت نیز رفتار کاهش می‌یابد.
مشکلات استفاده از تنبیه در شرطی سازی
مشکلات زیادی از قبیل موارد زیر در خصوص استفاده از تنبیه وجود دارد:
رفتار تنبیه شده، فراموش نمی‌شود؛ بلکه سرکوب می‌شود. وقتی مجازات دیگر وجود نداشته باشد، رفتار دوباره باز می‌گردد.
باعث افزایش تهاجم و خشونت می‌شود- نشان می‌دهد که تهاجم یک راه برای مقابله با مشکلات است.
می‌تواند باعث ایجاد ترس شود و به رفتارهای نامطلوب تعمیم یابد، مثلا ترس از مدرسه.
لزوماً به رفتار موردنظر منتهی نمی‌شود.
برنامه‌های تقویت
اسکینر چندین برنامه مختلف از تقویت را شناسایی کرد که بر روند شرطی‌سازی عاملی تأثیر می‌گذارند که این برنامه‌ها عبارت‌اند از:
تقویت پیوسته
تقویت نسبت ثابت
تقویت فاصله ثابت
تقویت نسبت متغیر
تقویت فاصله متغیر
تقویت پیوسته؛ شامل تحویل تقویت‌کننده در هر میزان پاسخ است. یادگیری نسبتاً سریع اتفاق می‌افتد. بااین‌وجود سرعت پاسخ بسیار کم است با توقف تقویت نیز خاموشی و حذف رفتار نیز خیلی سریع اتفاق می‌افتد.
برنامه‌های با نسبت ثابت نوعی تقویت جزئی است. پاسخ‌ها فقط پس از وقوع تعداد مشخصی از پاسخ‌ها تقویت می‌شوند. این به‌طورمعمول منجر به نرخ پاسخ نسبتاً ثابت می‌شود. درواقع تقویت بعد از تعدادی پاسخ از قبل تعیین‌شده صورت می‌گیرد
در برنامه فاصله‌ای ثابت پس از گذشت مدت‌زمان ثابتی از آخرین تقویت نیز اولین پاسخ تقویت می‌شود. درواقع برنامه فاصله‌ای ثابت شکل دیگری از تقویت جزئی است و تقویت پس از سپری شدن یک بازه‌ی زمانی مشخص انجام می‌شود. نرخ پاسخ نسبتاً ثابت باقی‌مانده و با نزدیک شدن به زمان تقویت شروع به افزایش می‌کند اما بلافاصله پس از تحویل تقویت نیز کند می‌شود.
در برنامه‌های با نسبت متغیر مانند برنامه نسبی ثابت تقویت پس از تعدادی پاسخ ارائه می‌شود اما در این برنامه تعداد پاسخ‌هایی که بین تقویت‌ها منظور می‌شود از تقویتی به تقویت دیگر متغیر است. درواقع این نوع تقویت نوعی تقویت جزئی است که پس از پاسخ‌های متنوع شامل تقویت رفتار است. این امر هم منجر به نرخ پاسخ بالا و هم سرعت خاموشی و حذف کند می‌شود.
برنامه‌های با فاصله متغیر نیز شکل نهایی تقویت‌کننده جزئی اسکینر است که شرح داده شده است در برنامه فاصله‌ای متغیر تقویت هر بار بعد از سپری شدن مدت‌زمان معینی که مقدار آن از تقویتی به تقویت دیگر متغیر است نیز ارائه می‌شود. همچنین منجر به‌سرعت پاسخ سریع و سرعت خاموشی و حذف کاهش می‌یابد.
نمونه ای از شرطی سازی عامل
شرطی سازی عامل اساساً در تئوری رهبری سازمانی برای تأثیرگذاری بر رفتارهای کارکنان استفاده می شود. این شامل ایجاد محیطی است که به طور ذاتی رفتارهای مورد نظر را تقویت می کند و رفتارهای ناخواسته را اصلاح می کند.
در اینجا چند راه وجود دارد که رهبران ممکن است از شرطی سازی عملیاتی برای هدایت رفتار کارکنان استفاده کنند:
ترفیع یا تنزل رتبه
افزایش یا کاهش حقوق
جوایز برای رسیدن به اهداف یا کار کردن چند سال مشخص در یک شرکت
شناخت هایی مانند کارمند ماه یا سال
_________________________________________________________
مقالات دیگر
